Enkele jaren geleden speelde ik met de gedachte om ook een profiel op Instagram aan te maken. Ik besprak deze overweging met mijn leerlingen en hun onmiddellijke reactie verraste mij. ‘Doe maar niet, meneer. U gaat niet ontkomen aan porno op Instagram.’ De waarschuwing was even kernachtig als verontrustend. Wat betekent het als jongeren waarschuwen voor een platform waarop zich het grootste gedeelte van hun sociale leven afspeelt? Bedoelden mijn leerlingen dat Instagram een jongerending is dat ik toch niet zou begrijpen? Of uitten zij indirect een noodkreet over het negatieve effect dat Instagram op hun leven heeft?
Deze week verscheen in Vrij Nederland het artikel Hoe digitale droomvrouwen de werkelijkheid in de weg zitten. Journalist Doortje Smithuijsen sprak met twaalf jongens tussen de 19 en 35 jaar over Instagram. In haar essay beschrijft zij hoe vrouwen op Instagram deelbare producten zijn geworden en, wat nog veel ingrijpender is, hoe vrouwen in het echt steeds meer tegenvallen omdat zij niet voldoen aan het typische beeld dat Instagram van hen geeft. Het artikel bevestigt mijn vermoeden dat de reactie van mijn leerlingen ten diepste toch vooral een noodkreet was. Instagram lijkt een nieuwe stap in de teloorgang van onze cultuur en ons mensbeeld te zijn.
Nu ben ik niet van plan om op te roepen tot een strijd tegen het gebruik van Instagram. Het platform gebruik ik hier slechts als springplank voor een kleine bezinning op onze cultuur. Media en cultuur zijn namelijk onlosmakelijk met elkaar verbonden. In zijn beroemde, bijna profetische boek Wij amuseren ons kapot (1985) nam communicatiewetenschapper Neil Postman het gedachtegoed van filosoof Marshall McLuhan als uitgangspunt om de invloed van de televisie kritisch te bespreken. Je kunt een cultuur het best leren kennen door zijn communicatiemiddelen te bestuderen, meende McLuhan. Wij zien de wereld om ons heen namelijk niet zoals zij is, maar zoals de taal deze ons ons laat zien. Taal functioneert als medium en bepaalt vervolgens de inhoud van onze cultuur.
Postman toont op overtuigende wijze aan dat veranderingen in onze communicatiemiddelen gepaard gaan met veranderingen in onze cultuur. De uitvinding van het schrift, de televisie en het internet waren niet slechts veranderingen in de wijze waarop mensen communiceerden, maar zij hielden ook onmiddellijk een verandering in de manier van denken in. Volgens Postman werd de revolutie van het televisietijdperk al een eeuw eerder ingezet met de uitvinding van de telegrafie en de fotografie. De telegraaf verstrekte informatie zonder context, bracht nieuws uit nergensland aan niemand in het bijzonder, verklaarde niets en bood sensatie in plaats van samenhang. Op vergelijkbare wijze herschiep de fotografie de wereld tot een reeks aan gefragmenteerde beelden zonder grammatica voor een gesprek.
In de twintigste eeuw bracht de televisie vervolgens beide ontwikkelingen samen in een medium dat werkelijk alles in amusement veranderde. Het meest afschuwelijke nieuws wordt op een warme serieuze toon gebracht ingeleid door muziek om het nieuws in te kaderen en de kijker gerust te stellen. Politiek wordt gereduceerd tot klare taal. Argument en tegenargument moeten wijken voor bondigheid en snelle oplossingen. Religie op televisie geeft mensen waar zij om vragen en niet wat zij nodig hebben. De God van de televisie is een ongrijpbaar en ondergeschikt personage geworden. Ook het onderwijs wordt ingericht volgens de wetten van de televisie. Voorkennis mag niet vereist zijn, het mag de leerling niet te moeilijk gemaakt worden en uiteenzettingen door docenten zijn al helemaal uit den boze. Dat onderwijs anders dan televisiekijken juist om geduld en doorzettingsvermogen vraagt, wordt gemakkelijk vergeten.
In zijn boek lijkt Postman de invloed van de computer die destijds in opkomst was, te onderschatten. Hij kon ook niet vermoeden dat amusement een nog hogere vlucht zou nemen dan de televisie. Toch sluit zijn kritiek naadloos aan op de huidige cultuur die wordt bepaald door sociale media. Instagram is een sprekend voorbeeld van de stelling dat het medium zelf de boodschap is geworden. De gebezigde taal van contextloze statusupdates en gefragmenteerde selfies bepaalt niet alleen de inhoud van de huidige cultuur maar voor velen ook hun wereldbeeld, hun mensbeeld en treurig genoeg zelfs hun zelfbeeld. In vergelijkbaar verband citeert Postman de Joods-Duitse filosoof Ernst Cassirer: ‘In plaats van zich te richten tot de dingen zelf, is de mens in zekere zin in voortdurend gesprek met zichzelf gewikkeld. Hij heeft zich zozeer ingeweven in een web van taalvormen, beelden en riten dat hij niets meer kan weten of waarnemen zonder de tussenkomst van een artificieel medium.’ Deze woorden uit 1956 komen precies overeen met de conclusies van Doortje Smithuijsen over Instagram.
Om een weg uit dit web te vinden is het goed om de betekenis van het woord ‘cultuur’ wat nader te bekijken. Cultuur is afgeleid van het Latijnse woord colere, dat zowel verzorgen, versieren als vereren kan betekenen. Deze betekenisaspecten lijken een kleine geschiedenis van cultuur te beschrijven. God schiep de mens met de opdracht om de aarde te verzorgen. Vervolgens gebruikte de mens de natuur als inspiratiebron voor zijn eigen kunsten. Natura artis magistra, de natuur is de leermeesteres van de kunst. Ten slotte begon de mens het werk van zijn eigen handen te vereren. De bestemming van de mens was echter om als man en vrouw de Schepper te weerspiegelen in het verzorgen van de aarde. Zoals Hij heerste met zorg voor Zijn schepping, zo waren zij bestemd om dat ook doen. Cultuur als verzorging en cultuur als verering liggen dus dicht tegen elkaar aan, maar cultuur als afgodische verering ligt ook op de loer.
In zijn boek We Become What We Worship (2008) toont de Amerikaanse theoloog Gregory Beale nauwgezet aan hoe de Bijbel leert dat mensen zijn gemaakt om te weerspiegelen. Wij weerspiegelen dat waaraan wij toegewijd zijn. De mens is geschapen in het evenbeeld van God en bestemd om Hem te weerspiegelen in het verzorgen van de aarde. Cultuur zou dus een weerspiegeling van God moeten zijn en een wijze om Hem te aanbidden. In plaats daarvan zijn de rollen echter omgedraaid. De natuur is een voorwerp van aanbidding geworden met de cultuur als bijbehorende cultus en de mens zelf als middelpunt. Wat ons aanlokt, wat wij vrezen, wat wij nodig hebben en waarop wij vertrouwen, hebben wij tot onze goden gemaakt om deze te vereren. Daarbij zijn wij echter de ironie van aanbidding vergeten: wij worden zelf wat wij vereren. Het volk Israël is hiervan een treffend voorbeeld. Zij aanbaden afgodsbeelden met oren die niet konden horen en ogen die niet konden zien en daardoor werd het volk zelf horende doof en ziende blind. De geschiedenis van Israël was echter ook een recapitulatie van de zonde van de eerste mens die zichzelf in het middelpunt van de aanbidding stelde. Israëls verhaal is ons verhaal.
Wij worden wat wij aanbidden. Wie zichzelf aanbidt, wordt dus zichzelf. Dat lijkt tegenwoordig een prima levensmotto. Instagram is daar zelfs een exponent van. De Bijbel laat echter zien wat er gebeurt met de mens die zichzelf aanbidt. Hij maakt zichzelf steeds groter maar is uiteindelijk gedoemd tot zijn ondergang. Wie zich toewijdt aan zichzelf, wordt teruggeworpen op zichzelf, weerspiegelt zichzelf en wordt uiteindelijk niets meer dan zichzelf. In de christelijke theologie wordt hij de homo incurvatus in se genoemd, de mens die in zichzelf gekromd is. Het is de mens die in een voortdurend gesprek met zichzelf gewikkeld is, over wie Ernst Cassirer schreef. Het is de jongen die gevangen zit in de namaakwereld van Instagram die door Doortje Smithuijsen werd geïnterviewd.
Is met deze cultuurpessimistische beschouwing dan alles gezegd? Zeker niet. In de misgelopen bestemming van de mens ligt namelijk ook zijn redding. Hoe verdwaald de mens ook is geraakt, God is de bestemming van de mens om zijn evenbeeld te zijn nooit uit het oog verloren. Daarom gaf Hij zijn Zoon Jezus, die het beeld is van de onzichtbare God en van wie wij alsnog het evenbeeld mogen worden. Zo komen wij terug bij onze bestemming. Het is de definitieve bevrijding van onszelf en van onze hardnekkige neiging om in onszelf gevangen te raken. In het huwelijk beelden man en vrouw deze nieuwe verbinding tussen God en mens uit. Het is een prachtig tegenbeeld van Instagram, zonder namaak en zonder teleurstelling. Het wordt tijd voor een culturele omwenteling. Van Postman heb ik geleerd dat dit begint bij de media die wij gebruiken. Ik laat Instagram dus maar links liggen.
Wie geïnteresseerd is, kan de relevante Bijbelpassages zelf nalezen: Genesis 1:26-28 en 2:15; Psalm 115:4-8; Jesaja 6:9-10 en 44:8-20; Ezechiël 28; Romeinen 1:18-32 en 8:29; Efeziërs 5:22-33; Kolossenzen 1:15-20.
Leren Leven 