Toen de gerenommeerde Britse schrijver Tom Holland vorig jaar zijn boek Heerschappij publiceerde, leken de christelijke media hun geluk niet op te kunnen. Eindelijk nam een gerespecteerde denker, die niet eens afkomstig is uit de eigen gelederen, het op voor ‘hun’ geloof. Nu ik het boek van Tom Holland zelf gelezen heb, kan ik niet zeggen dat ik hun enthousiasme deel.

In eenentwintig inkijkjes in de geschiedenis voert Tom Holland zijn lezers vanuit de antieke oudheid naar het heden. Onderweg tracht hij aan te tonen hoe ‘het christendom het Westen heeft gevormd’, zoals de ondertitel van zijn boek luidt. Het verhaal van de kruisiging van Jezus werd een mythisch symbool van de christelijke revolutie die de wereld veranderde. Het werd het mooiste verhaal dat ooit verteld is, zo citeert Tom Holland in de slotzin van zijn inleiding. Maar hij vertelt net niet het hele verhaal.

Noch de Perzische strijd tussen Waarheid en Leugen, noch de Griekse kosmologische ordening, noch het Romeinse recht van de sterkste, maar het christelijke geloof dat God mens werd en zich liet kruisigen als slachtoffer veranderde de wereld ingrijpend. Het baande de weg voor zorg voor de zwakken, voor liefde, voor mensenrechten en voor iedere denkbare vorm van emancipatie. En zo is zelfs de postchristelijke westerse cultuur nog diepgaand beïnvloed door het christendom. Dit is de grote lijn van Tom Hollands verhaal.

Heerschappij bevat veel wat waar en zeker ook veel wat mooi is. Tom Holland heeft de pen van een romancier die zich weliswaar soms verliest in onnodig breedsprakigheid en moeilijk te volgen associaties maar die de lezer ook weet te boeien als een echte verhalenverteller. Toch ontgaat mij de urgentie en de noodzaak van zijn boek. Wat voegt Tom Holland nou werkelijk toe aan de rijke bibliotheek die is volgeschreven over de geschiedenis van het christendom en het Westen?

Tom Holland lijkt in zijn boek met reuzensprongen over enkele willekeurig gekozen boomstammen van de ene oever naar de andere oever van de geschiedenis te springen. Hoe kan het ook anders als iemand in nog geen 600 bladzijden ruim 2500 jaar geschiedenis probeert te vangen? Hoewel Tom Holland in zijn slotwoord schrijft dat hij heeft geprobeerd om zowel de verworvenheden als de misdaden van de christelijke beschaving te beoordelen en dat hij erkent dat christelijke revolutie eerder tot stand is gekomen op de schoot van christelijke moeders dan in kerken, kloosters en universiteiten, blijf ik toch achter met de vraag of ik nou werkelijk hét verhaal van hét christendom heb gelezen. 

Want wat is hét verhaal? En wat is hét christendom? Het ene antwoord is historisch en het andere theologisch van aard. Tom Holland profileert zich als een historicus maar hij is geen theoloog. En daar wringt voor mij iets in zijn boek. En omdat ik noch historicus noch theoloog ben, voel ik mij niet gehinderd om mijn gedachten over dit ongemak vrijuit te delen.

Dat het christendom – als christelijk rijk – een onuitwisbare stempel heeft gedrukt op de geschiedenis van het Westen en daarmee op die van de wereld, wordt door genoeg oude kathedralen, ingeburgerde wetten en wetenschappelijke categorieën bevestigd. Het christendom heeft niet alleen het aanzien van de wereld maar ook ons wereldbeeld fundamenteel bepaald. Dit toont Tom Holland op overtuigende wijze aan. Maar was het christelijk geloof dat de machtsbasis vormde voor dit christelijke rijk daadwerkelijk het evangelie dat Christus predikte? Nee, zeker niet altijd. Dit stelt Tom Holland ook een aantal keer in zijn boek. Toch weet hij nergens in zijn boek die boodschap van Christus wel volledig te verwoorden. Dat zal wellicht ook niet zijn bedoeling als historicus zijn geweest maar dat maakt zijn betoog waarin het christelijk geloof de basis vormt wel zwak.

Wat Tom Holland niet helemaal heeft gevat is dat het christelijk geloof niet is begonnen met de apostel Paulus, die hij consequent als uitgangspunt neemt. Het is zelfs niet begonnen met de geboorte van Jezus noch met Zijn kruisdood. Het verhaal van het evangelie begint met God die in het begin de hemel en de aarde schiep en het eindigt met de wederkomst van Christus waarna een nieuwe hemel en een aarde zullen komen.

Dit volledige evangelie vraagt om een aantal verhaalelementen die in het boek van Tom Holland lijken te ontbreken. De aanmatigende wijze waarop hij de Here God min of meer laat opdoemen uit het antieke heidense pantheon doet op geen enkele wijze recht aan Wie Hij werkelijk is als de enige, eeuwige, soevereine Schepper. Verder besteedt Tom Holland veel aandacht aan de kruisdood van Jezus maar nauwelijks aan Zijn opstanding. Een gestorven Christus kan niet terugkeren om het koninkrijk van God op aarde te vestigen. Misschien verklaart dit gebrek aan aandacht voor of zelfs geloof in de opstanding van Christus wel de menselijke pogingen om dit koninkrijk dan maar zelf op aarde te vestigen met alle desastreuze gevolgen van dien.

Nadat Tom Holland heeft verteld dat de Apartheid in Zuid-Afrika werd afgeschaft en dat het communisme in Oost-Europa viel, schrijft hij jubelend: ‘De mensheid was als één geheel een gemeenschappelijke weg ingeslagen. Het einde van de geschiedenis was aanstaande.’ Het is te hopen dat Tom Holland hiermee de verwachting die toen in de lucht hing, of wellicht de fukuyamiaanse grimmigheid die onder de oppervlakte broeide, wil uitdrukken, want een einde zonder de wederkomst van Christus is een vals en verschrikkelijk einde van de geschiedenis.

Er zijn meer punten in het verhaal van Tom Holland waarbij ik mijn wenkbrauwen moest fronsen. Ik noem nog kort twee voorbeelden. Na de Franse Revolutie werd de verlichte Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger opgesteld. De Joden werden vervolgens geacht hun eigenheid op te geven en op te gaan in de burgerij. Volgens Tom Holland zou deze Verklaring als een nieuwe mozaïsche wet teruggaan op het gedachtegoed van Paulus. Deze bewering toont aan dat Tom Holland de finesses van de boodschap van Paulus nog niet helemaal heeft doorgrond. Dat eerder in het boek al de visioenen uit het Bijbelboek Openbaring (dat steevast Openbaringen wordt genoemd) worden toegeschreven aan Johannes de Doper, is hopelijk een fout van de vertalers geweest. Anders illustreert het op pijnlijke wijze de historische en theologische zwakte dat Tom Holland het joods-christelijke verhaal niet geheel overziet.

Iemand wees mij erop dat ik mijn geschiedenis niet zou kunnen begrijpen zonder Heerschappij van Tom Holland te hebben gelezen. Dit goedbedoelde advies laat ik mij niet zomaar aanleunen. Laat ik het adagium maar eens omdraaien: zonder kennis van de toekomst geen begrip van het verleden. Vanmorgen las ik hoe de apostel Paulus de gelovigen in Korinthe oproept zowel hun blijdschap als hun verdriet te relativeren in het licht van de aanstaande wederkomst van Christus. Verschillende theologen hebben meewarig geschreven over deze gespannen verwachting van Paulus. Zij menen dat Paulus toen nog geloofde in een spoedige wederkomst. Ik vrees dat deze theologen ernaast zitten. De aanstaande komst van Christus was als levensadem voor Paulus. Als hij anno 2020 zou leven, zou hij waarschijnlijk in diezelfde gespannenheid hebben geleefd. Alleen in dat licht kon hij de geschiedenis begrijpen en alleen zo kon hij uitzien naar haar hoopvolle einde.