Stil zijn tijdens dodenherdenking. Ik vind het lastig. Natuurlijk, die twee minuten zwijgen gaat nog wel, maar werkelijk stil worden en herdenken, lukt mij slechts zelden. Om dat te kunnen, moet ik mijn gedachten laten gijzelen door iets wat het alledaagse overstijgt. Iets groters, iets ingrijpenders. Dat sta ik maar zelden toe. Om dit toch te leren, proberen wij onze kinderen ieder jaar rond deze datum mee te nemen naar een van de overblijfselen van de Tweede Wereldoorlog. Dit jaar bezochten wij Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort. Een bijna vergeten gevangenenkamp midden in Nederland, waar de nazi’s vanwege de verscholen ligging in de bossen onbespied hun onmenselijke gang konden gaan. Wat is overgebleven, zijn slechts enkele stille getuigen, die alleen beginnen te spreken als je stil blijft staan.

Zwijgend lopen wij de schietbaan af die naar de fusilladeplaats voert. Ik probeer mij in te denken hoe het voor de doodgeschoten gevangenen moet zijn geweest om hun eigen voetstappen te hebben gehoord als voorbode van hun aanstaande dood. Het stille bos om mij heen maakt de gedachte onwerkelijk. Het pad waarop wij lopen, is een diepe, onnatuurlijke kloof dwars door een heuvel. De schietbaan is volledig uitgegraven door Joodse gevangenen. Zo groeven zij een graf van wel driehonderdvijftig meter ‘diep’. Ik heb dit soort wetenswaardigheden nodig om de verschrikkingen ervan tot mij door te laten dringen. Op de fusilladeplaats staat De Stenen Man ons zwijgend op te wachten. Zijn ene vuist is gebald in machteloze woede. Zijn andere hand is open in hulpeloze vertwijfeling. Als je lang genoeg blijft luisteren, hoor je dit schepsel van oud-gevangene Frits Sieger nog steeds schreeuwen en huilen. Na eromheen gelopen te hebben zijn mijn zonen vooral benieuwd of ze nog kogels kunnen vinden in de heuvelflank achter het monument. Ik kan het ze niet kwalijk nemen. Ook zij zoeken naar iets tastbaars om te beseffen wat hier gebeurd is.

Stille getuigen zijn geduldig. Zij wachten tot er iemand voorbijkomt en de moeite neemt om even te luisteren. Vanuit een van de vitrinekasten in het bezoekerscentrum begint zo’n stille getuige tegen mij te fluisteren. Het is de zilveren handgreep van een wandelstok. Hij ligt afgebroken naast een Bijbel. Beide blijken van dominee Sjouke Rijper te zijn geweest. Vlak voor zijn executie vroeg hij de wrede ondercommandant Kottäla of hij nog niet iets uit zijn Bijbel mocht lezen. Kottäla rukte de Bijbel daarop uit zijn handen, brak de wandelstok doormidden en liet de dominee doodschieten. De zilveren handgreep en de Bijbel werden met hem in het graf gesmeten. Dominee Rijper moet zijn laatste ogenblikken doorgebracht hebben met het Woord dat hij in zijn hart geborgen had. Misschien waren zijn laatste gedachten wel bij Psalm 31, waarover zijn allerlaatste preek was gegaan.

Op U, o HEERE! betrouw ik,
laat mij niet beschaamd worden in eeuwigheid;
help mij uit door Uw gerechtigheid.
(…)
Want Gij zijt mijn Steenrots en mijn Burg;
leid mij dan, en voer mij, om Uws Naams wil.
(…)
In Uw hand beveel ik mijn geest;
Gij hebt mij verlost, HEERE, Gij, God der waarheid!

In kamp Amersfoort werden verhoudingsgewijs veel geestelijken gevangen gehouden. Samen met de berichten uit een clandestien gebouwde radio was het geloof van veel van deze geestelijken een belangrijke steun voor hun medegevangenen. Ook de vrouw van dominee Rijper en een aantal van zijn kinderen zaten vast in kamp Amersfoort. Omdat zijn dochters met de kerstdagen van 1944 niet uit hun cel mochten, begonnen zij uit pure verveling kerstliederen te zingen. Anderhalf uur lang galmden hun stemmen over het koude kampterrein. Na de bevrijding hoorden zij dat een medegevangene vlak voor zijn dood naar huis had geschreven dat hij ervan overtuigd was dat hij engelen had horen zingen. Blijkbaar verzorgde de hemel toen ook ‘illegale’ radio-uitzendingen. Terwijl ik mijn kinderen aandachtig en met ernstige gezichten zie luisteren naar dit verhaal, besef ik mij dat dit is waar wij naar zochten. Werkelijk stil word je pas als je luistert.

Lees hier het verhaal van dominee Sjouke Rijper.
Bekijk hier het verhaal van Mien Arntzen-Rijper.