Deze week zag ik Er ist wieder da, een spraakmakende film die bij het verschijnen in 2015 veel stof deed opwaaien. Een komische film over Adolf Hitler die er plotseling gewoon weer is. Mag dat wel? Dat het een Duitse film is, maakt het misschien wel ingewikkelder maar ook interessanter. Zou Er is wieder da een poging zijn van de Duitse filmmaker David Wnendt (en eerder al van de Duitse schrijver Timur Vemes die het boek schreef waarop de film is gebaseerd) om in het reine te komen met het Duitse verleden? Dit vroeg ik mij van tevoren af. De film blijkt echter veel meer te zijn dan dat.

Het verhaal begint ermee dat Adolf Hitler wakker wordt in een gemeenteperkje. De brandplekken op zijn uniform en de flats in de buurt doen vermoeden dat hij zich in de omgeving van de voormalige Führerbunker in Berlijn bevindt. Hitler loopt vervolgens potsierlijk door het moderne Berlijn, verdwaasd door de veranderingen die zich hebben voltrokken en tegelijkertijd volledig zelfbewust. De bevolking reageert lacherig op deze ‘acteur’ en het verhaal ontwikkelt zich verder als een klucht, maar Hitler zelf blijft bloedserieus. Dat geeft een verrassend effect aan de film, zeker als Hitler vanwege zijn amusementswaarde een podium krijgt geboden, waarop hij treffend de moderne samenleving fileert. De lach van de kijker trekt langzaam weg. De blik wordt ernstiger en er wordt weer geluisterd naar de Führer. De kijker ziet hoe Hitler in zijn rondreis door het land naast hedendaagse nationaaldemocratische en rechtse politieke leiders verschijnt, die slechts bleekjes afsteken bij de leiderscapaciteiten en redenaarskunsten van Hitler. Hoewel hij goed geïnformeerd is, beseft de kijker dat Hitler de enige is die wat zinnigs heeft te melden. Niemand gelooft echter dat het werkelijk Hitler is. Niemand herkent hem. Niemand behalve één oude, Joodse vrouw in een scène waarin de makers laten doorschemeren dat zij wel degelijk beseffen met welk ernstig materiaal zij werken.

Er ist wieder da is geen komische film waarin Hitler als Fremdkörper in de Duitse geschiedenis wordt weggezet. In tegendeel, Hitler blijkt verrassend veel aansluiting te vinden bij de moderne samenleving. Hierdoor blijft de kijker beduusd achter. Even heeft hij ervaren hoe het zover heeft kunnen komen en hoe gemakkelijk ook hijzelf in te pakken is door een schreeuwer die de kunst van het gesproken woord verstaat. Deze vreemde mengeling van komisch re-enactment en alternatieve geschiedenis kan voor de kijker een leerzame, historische les zijn. Het is een les die weliswaar niet de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging toont, maar de kijker wel een spiegel voorhoudt, waarin hij zichzelf ziet staan in de mensenmenigte van zijn eigen tijd. De film laat hem achter met deze vraag: Ben jij in staat om wat slecht is te weerstaan? Ben jij überhaupt in staat om het te herkennen?