Vorig jaar publiceerde Tom (N.T.) Wright zijn meer dan vuistdikke boek Paul and the Faithfulness of God. Het is geen vluchtig boek maar een breed uitgemeten betoog waarin Wright probeert Paulus zo goed mogelijk terug te plaatsen in zijn wereld om van daaruit zijn boodschap opnieuw, en beter, te verstaan. Op een bescheiden tempo probeer ik het betoog van Wright te volgen en terwijl ik met afgemeten stappen door zijn boek wandel en net over de helft ben, begin ik geleidelijk een pad te ontwaren dat ik niet in een paar woorden kan beschrijven, maar waarvan ik wel verwacht dat het mij naar een bijzonder uitkijkpunt voert. Onderweg heb ik een aantal bijzondere uitzichten genoteerd, die ik bij deze tussenstop op een rijtje probeer te zetten. Verwacht geen uitgebreide samenvatting van dit omvangrijke werk. Verwacht ook geen grondige theologische bespreking. Ik deel slechts enkele gedachten die voor mij een niet echt nieuw, maar wel een verhelderend licht werpen op de Bijbelse boodschap, op de kern van het christelijke geloof en op het bijbehorende wereldbeeld.

Er is trouwens een opvallende overeenkomst tussen het gedachtegoed van Tom Wright en dat van Chris (C.J.H.) Wright, waarmee ik via zijn boek De Bijbelse missie kennis heb gemaakt en waarover ik eerder een korte bespreking schreef. Beide Wrights weten oude waarheden in een verfrissend perspectief te plaatsen. Niet voor niets schreef Christianity Today (in 2008) dat zij de theologie van de komende decennia zouden bepalen. Voor wie niet geïnteresseerd is in de rest van deze blog noch in het boek van Wright (de ene of de andere) zal ik alvast verklappen dat dit gedachtengoed – in mijn eigen woorden – te maken heeft met terugkijkend en vooruitkijkend leven. Terugkijkend naar de van oorsprong goede schepping, waarvan nog vele glinsterende, kostbare stenen te vinden zijn in de modder van deze verder smerige wereld en vooruitkijkend naar het moment dat deze gevallen schepping eens weer helemaal hersteld zal worden. Een herstel dat met de komst van de Heer Jezus al is begonnen. Wanneer deze gedachten opnieuw gaan leven, geeft dit een merkwaardige sensatie aan het leven. In al het mooie, ware en goede dat wij ontdekken in deze wereld, van het allerkleinste tot het allergrootste, kunnen wij iets van Gods grootheid ontdekken. En midden in al het vunzige, leugenachtige en verrotte van deze wereld, mogen wij zien op het kruis en de opstanding, waarmee het daglicht van het herstel al aan de einder is verschenen.

Saaie exegese moet verkeerd zijn als de teksten zo duidelijk vol leven zijn.

Het centrale thema in Paul and the Faithfulness of God is het ‘grote verhaal’ waarin de Joden uit de dagen van Paulus geloofden te leven. Dit grote verhaal cirkelt om drie grote onderwerpen. Monotheïsme – het verhaal dat begint met God als Schepper van de oorspronkelijk goede schepping. Uitverkiezing – het verhaal dat God, ondanks de verdorvenheid van deze schepping, betrokken blijft bij deze wereld en door de geschiedenis van Zijn volk Zijn reddingsplan tot uitvoering brengt. Eschatologie – het verhaal dat uitloopt op Gods herstel van deze schepping.

De vrome Joden in de dagen van Paulus geloofden te leven in ‘een verhaal op zoek naar een afloop’ en zij waren er ook van overtuigd dat zij een belangrijke bijdrage konden leveren aan deze afloop. Hoewel Paulus dit verhaal niet opgaf, was hij wel tot de overtuiging gekomen dat dit verhaal met de komst van Jezus de Messias een radicaal andere wending had genomen. Daarom toont Wright consequent aan hoe Paulus een door en door Joodse denker is gebleven, die het Joodse verhaal heeft ‘omgedacht’ (rethought) en ‘omgewerkt’ (reworked) in het licht van Jezus de Messias en de Geest.

In het eerste deel van zijn boek wist Wright mij met de charme van een boeiende geschiedenisleraar direct de wereld van Paulus in te trekken. Een wereld vol van Griekse filosofie, beheerst door de cultus van het Romeinse rijk en natuurlijk voor Paulus sterk bepaald door het Joodse denken uit de periode van de tweede tempel. Op verrassende wijze laat Wright zien dat de boodschap van Paulus in zijn dagen eerder filosofisch dan religieus van aard was. Zonder dat Wright de Bijbelse wijsheid en de wereldse (Griekse) wijsheid tot een grijze brei laat samenvloeien, toont hij wel overtuigend aan dat Paulus geloofde dat alle wijsheid (en waarheid, schoonheid etc.) in de eerste plaats aan God en daarmee aan Jezus de Messias toebehoort.

…dus iedere flikkering of glans van licht, waar ook ter wereld, is bedoeld om gebruikt te worden en daadwerkelijk gevierd te worden binnen de prediking van het evangelie

In dit verband citeert Wright de Romeinse filosoof Seneca: qoud verum est, meum est (wat waarheid is, is van mij). Als ik Wright goed begrijp, zou een combinatie tussen Seneca en Paulus op het volgende neerkomen: wat waarheid is, is van Christus; wat van Christus is, is van mij. Monotheïsme (of creational monotheïsm, zoals Wright het noemt) kijkt dus eigenlijk terug naar Gods oorspronkelijke bedoeling en houdt de van oorsprong goede schepping in gedachten.

Het zendingsveld van Paulus was het Romeinse rijk en haar met goden doordrenkte cultuur. In deze wereld bracht Paulus zijn boodschap van de ene God en Zijn gekruisigde en opgestane Zoon. Voor zijn toehoorders was de boodschap van Paulus misschien een alternatieve vorm van religieus zijn, maar voor Paulus was het veel meer dan dat. Hij predikte ‘een harttransplantatie voor de hele samenleving en haar cultuur’. De radicaliteit van deze boodschap weet Wright goed duidelijk te maken door de keizerscultus uitgebreid te beschrijven. Hoewel keizer Augustus en zijn opvolgers zich steeds meer profileerden als de nieuwe en machtige goden en dit door de verhalen van schrijvers als Livius en Vergilius lieten legitimeren, geloofden de Joden dat zij leefden in een groter en ouder verhaal en Paulus op zijn beurt geloofde dat dit verhaal met de komst van Jezus de Messias een nieuwe wending had genomen. Niet de keizers, maar Jezus is de ware Kurios (Heer) en Soter (Redder). Niet de opkomst van Augustus, maar de komst van Jezus is het ware euangelium (goede boodschap).

De wijze waarop Wright de relatie van Paulus tot het Jodendom uit de periode van de tweede tempel beschrijft, riep bij mij wat vragen op. Waarschijnlijk komt dit vooral doordat ik niet of nauwelijks bekend ben met de vele en uiteenlopende discussies over de betekenis van de boodschap van Paulus (zoals bijvoorbeeld the new perspective on Paul) en hier nu voor het eerst echt kennis mee heb gemaakt. Prikkelend voert Wright het punt op dat de protestantse traditie de rechtvaardiging op grond van werken heeft teruggelezen in het Jodendom uit de dagen van Paulus. Door vervolgens met deze (volgens Wright) ingelezen werkheiligheid te breken, heeft de protestantse traditie ook, bewust of onbewust, afstand gedaan van het grote verhaal. Daarmee werd het grote verhaal van ‘God en de wereld’ al snel het veel beperktere verhaal van ‘God en mij’. Hoewel wij Gods verhaal met ons heel persoonlijk mogen maken (en dat doet Paulus ook, bijvoorbeeld in Galaten 2:20), mogen wij daarbij Gods verhaal met deze wereld niet uit het oog verliezen. Dat zou geen recht doen aan de context waarin de geschriften van het Nieuwe Testament zijn ontstaan en ook niet aan het wereldbeeld van waaruit Paulus dacht.

Waren de eerste christenen er zich wel of niet bewust van dat zij leefden in een verhaal dat groter was dan hun eigen zonde, redding en spiritualiteit?

In het (Joodse) wereldbeeld van het Nieuwe Testament wordt niet gedacht in termen als ‘deze aarde nu’ en ‘de hemel straks’, maar eerder in ‘deze (boze) eeuw nu’ en ‘de komende (messiaanse) eeuw straks’. Dit lijkt materiaal voor theologische fijnslijperij, maar naarmate ik vorder in het boek van Wright, ontdek ik steeds meer wat de praktische implicaties van dit punt zijn. God heeft van het begin tot het eind een plan met deze wereld. Latere, door Griekse filosofie beïnvloede, religieuze stromingen maakten van het heil de verlossing uit deze wereld, maar de Bijbel spreekt over de verlossing van deze wereld. Deze vaststelling is van grote invloed op de wijze waarop wij naar deze wereld kijken. Ook naar het kwaad in deze wereld. Er is geen sprake van een soort dualisme waarin twee gelijkwaardige machten tegenover elkaar staan: goed en kwaad, God en de duivel. Integendeel, deze door de ene God goed geschapen wereld is gecorrumpeerd en aangetast door het kwaad, maar de ene God zal ook alles weer herstellen. In dit alles blijft de ene God boven alles verheven: van creational monotheïsm naar eschatological monotheïsm. Met dit plan van herstel is God al vanaf het begin bezig en daarvoor koos Hij Zijn volk uit. Uitgekozen, niet zozeer om de wereld te begrijpen maar om de wereld te veranderen en terug te brengen naar Gods oorspronkelijke plan.

Haalt Wright niet te veel overhoop? Het persoonlijke verhaal van ‘God en mij’ en natuurlijk ook van ‘God en jou’ lijkt mij zo belangrijk. Iets waar theologen misschien voor huiveren maar waar mensen naar hunkeren. Wat is dan precies de plaats die de Heer Jezus inneemt? Het ‘grote verhaal’ verdringt Hem toch niet ongemerkt naar de zijlijn? Hij blijft toch wel het kloppende hart van Gods Woord en Zijn openbaring in de geschiedenis?

Met een licht onbestemd gevoel begon ik aan deel twee waarin Wright mij, na het prikkelende eerste deel, aangenaam wist te verrassen. In vogelvlucht laat hij zien hoe Paulus inderdaad de symbolen uit het Jodendom (zoals de tempel en de wet) heeft omgedacht en omgewerkt rond Jezus de Messias. Vooral verrassend vond ik de wijze waarop Wright aantoont hoe Paulus dat ook heeft gedaan met de symbolen van de omringende heidense wereld. Wat stelde Paulus namelijk als alternatief voor nadat hij deze symbolen (zoals de verering van goden en de keizerscultus) had afgewezen? Hoe wordt deze ontheiligde (desacralized) ruimte opnieuw gevuld? Voor Paulus was dit glashelder: de ‘herheiliging’ (resacralization) begint met Jezus. Net zoals Hij de ware ‘invulling’ is van de Joodse symbolen, worden de leegtes die overblijven na het afstand nemen van de heidense cultus gevuld door Hem. Wright schildert antieke tempels en de bijbehorende cultus af als lege ruimte waarin demonen huizen, als – in mijn eigen woorden – een nest vol slangen in een groot, leegstaand huis. Dit bracht mij op de nog niet verder uitgewerkte gedachte dat hedendaagse ‘leegtes’ en de bijbehorende ‘cultussen’ net zo goed een hol voor demonen kunnen zijn en het nodig hebben om gevuld te worden met de Heer Jezus.

Verering van godenbeelden (idolatry) doet niet alleen God tekort. Het doet ook tekort aan hen die eigenlijk Gods beeld dragen.

Afgoderij zelf was hiervan een goed voorbeeld in de dagen van Paulus. Niet afgodsbeelden, maar Jezus is het beeld (letterlijk: icoon) van God (Kolossenzen 1:15). Met Hem neemt één enkele Icoon de plaats in van alle andere iconen (standbeelden, tempels, munten, mozaïeken) en dat niet alleen: door Hem kunnen mensen daadwerkelijk weer beelddrager van God worden en Hem weerkaatsen. Daar gaat het om: vernieuwde mensen in een wereld die nog vastzit in oude, destructieve patronen.

Maar hoe verhoudt dit zich tot het grote verhaal en welke plaats neemt de Heer Jezus in dit verhaal in? Om dit duidelijk te maken benadert Wright het wereldbeeld van Paulus daadwerkelijk als een verhaal. Hij onderscheidt in dit verhaal het overkoepelend plot van God de Schepper en de goed geschapen maar gevallen schepping naast drie in elkaar grijpende subplots. Het eerste subplot gaat over de mens die bestemd is om te heersen over de schepping, maar hierin, wegens ongehoorzaamheid, jammerlijk faalde. Het tweede subplot vertelt hoe God door Zijn volk Israël een reddingsoperatie opzette. Hoewel Israël echter geroepen was om het licht voor alle volken te zijn door het houden van de wet, bleek juist deze wet aan te tonen dat Israël evengoed faalde als alle andere volken. Er was een reddingsoperatie voor de reddingsoperatie nodig. Dit rolt zich uit in het derde subplot, waarin de Heer Jezus door Zijn verlossingswerk niet alleen de het probleem van de andere subplots oplost, maar ook de oplossing bewerkt voor het overkoepelende verhaal.

Door deze fascinerende benadering van het grote verhaal weet Wright niet alleen moeilijke onderwerpen als de betekenis van de wet en de plaats van Israël in Gods plan in een begrijpelijk kader te plaatsen, maar – bijna via een achterdeur – weet hij ook de explosieve kracht en de totaliteit van het verlossingswerk van de Heer Jezus voor het voetlicht te brengen.

…zo komt Paulus vanaf het gigantische kosmische verhaal, via de enorme geschiedenis van de mensheid en via het nobele, maar verwarrende verhaal van Israël aan bij de gebeurtenissen van één Man in de zeer recente geschiedenis…de sleutel tot alle sloten, het antwoord op alle verlangens, de Koning die uiteindelijk is gekomen…

Maar hiermee is het verhaal nog niet klaar. Het grote verhaal blijft namelijk dat Gods herstel van gerechtigheid en vrede voor deze wereld bestemd is en niet voor een of andere buiten-tijd-en-ruimtelijke wereld. Hoewel de overwinning al behaald is door het kruis en de opstanding, is deze wereld nog in een erbarmelijke staat. De uiteindelijke opstanding moet nog komen, net zo plotseling, nieuw en schokkend als Pasen zelf. Jezus de Messias is Zijn volk weliswaar voorgegaan in de opstanding uit de doden, maar de toekomst blijft de toekomst. Toch is de kracht van de toekomst van herstel al doorgebroken in deze tijd en de mensen die bij Jezus de Messias horen, moeten een leven leren leven dat behoort bij deze toekomst, ondanks de moeilijkheden van deze tijd. Dit is wat Wright geïnaugureerde eschatologie noemt. Het is nog niet zo ver, maar het is wel al gaande. Wie bij de Heer Jezus hoort, leeft in de verwachting en de zekerheid van dit herstel.

Volwassenheid ligt in de viering van de Messiaanse eeuw te midden van de rotzooi en ellende van deze tijd.

Waarom heb ik deze veel te lange blog eigenlijk geschreven? Om alle uren te verantwoorden die ik nodig had om door de eerste helft van Wrights (soms taaie) boek heen te gaan? Omdat ik echt nieuwe dingen heb gelezen? Om mij ertoe te zetten door te gaan in het derde deel waarin Wright de finesses van Paulus’ theologie uiteenzet? Ik weet het eigenlijk niet. Wat ik wel weet is dat het verhaal van God en deze wereld verteld moet blijven worden en van generatie op generatie doorgegeven moet worden. Hoe donker het ook mag worden in deze wereld of in ons leven, de overwinning is behaald door de Heer Jezus en eens zal Hij terugkeren en alle dingen herstellen. Wright weet dit verhaal op een verfrissende wijze door te geven en zijn boek helpt mij om dat op mijn beurt, in woord en hopelijk in daad, ook te doen.